Kerkenvisie Oisterwijk
Originele publicatie downloaden
De raad van de gemeente Oisterwijk,
gelezen het voorstel van het college d.d. 21 mei 2024, domein Fysieke Leefomgeving;
De Kerkenvisie Oisterwijk vast te stellen.
Voor u ligt de Kerkenvisie van de gemeente Oisterwijk. Deze visie start met algemene uitleg over een kerkenvisie, waarna wordt beschreven wat de doelen en de ambitie voor deze kerkenvisie voor de gemeente Oisterwijk zijn.
De kerk staat voor meer dan religie, het is een belangrijke plek voor de gemeenschap. Want kerken zijn van oudsher prachtige ontmoetingsplekken. De kerken bepalen mede hierom mee aan de identiteit van de gemeente. Dat geldt ook zeker voor de kerken van de dorpen in de gemeente Oisterwijk, zij zijn prominent aanwezig en bepalend voor de dorpsgezichten. In dit hoofdstuk wordt het onderzoek en de analyse van de kerkgebouwen toegelicht. Van alle kerken in de gemeente én van de Joodse begraafplaats is een paspoort gemaakt.
In dit hoofdstuk wordt het participatieproces van de totstandkoming van de kerkenvisie toegelicht. Er zijn gesprekken gevoerd met bestuursleden van de St. Jozef Parochie en bestuursleden van de PKN Oisterwijk, de Stichting Behoud Joodse begraafplaats en de werkgroep Team Joanneskerk Open. Ook zijn er bijeenkomsten geweest met beleidsadviseurs van de Gemeente Oisterwijk en zijn er verschillende erfgoedgemeenschappen en betrokken uit de verschillende dorpskernen bijeengekomen om het religieus erfgoed van de gemeente op de kaart te zetten. Uit deze gesprekken en bijeenkomsten zijn verschillende belangen, wensen en behoeften gekomen die richting geven aan de Kerkenvisie.
De rol van de gemeente lijkt in eerste instantie een oneigenlijke rol, in Nederland is er immers een scheiding van kerk en staat. Maar het belang van het behoud van het lokale cultureel erfgoed en de bakens van de dorpen en herkenningspunten in het landschap maken dat het naast de wettelijke taken van monumentenzorg ook om een groter goed gaat. Er zijn verschillende mogelijkheden om je als gemeente te positioneren.
Dit hoofdstuk gaat over wat de visie van de gemeente is ten aanzien van het religieus erfgoed en wat zij als haar taak en rol ziet in het behouden en toekomstbestendig maken van het religieus erfgoed.
De gesprekken en bijeenkomsten hebben inzicht gegeven in de belangrijkste behoeften en thema’s. Deze inzichten zijn vertaald naar aanbevelingen voor een uitvoeringsagenda. Het is belangrijk om te zorgen dat de (project)ideeën en ambities uit de visie ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Hieronder volgen vijf aanbevelingslijnen om het verankeren van de visie mogelijk te maken.
Het toekomstperspectief voor de kerken in de gemeente Oisterwijk is heel positief. Er is op dit moment geen sprake van leegstand of dreigende leegstand. Er zijn veel vrijwilligers actief bij de geloofsgemeenschappen, al wordt er soms meer verjonging gewenst. Er worden veel activiteiten georganiseerd en er lijkt geen aanleiding om over kerksluiting of potentiële herbestemming te praten. Toch blikken we in dit hoofdstuk even vooruit. Een Kerkenvisie gaat over een duurzaam toekomstperspectief en daarom brengt dit hoofdstuk de mogelijkheden die zich op de langere termijn kunnen voordoen ook in beeld. Het kan gebeuren dat in de toekomst één of meerdere kerken in de gemeente Oisterwijk hun functie verliezen. Om hiervoor handvatten te hebben wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan de verschillende toekomstscenario’s, mogelijkheden voor nevengebruik en de rol die de gezamenlijke omgevingsdialoog kan spelen voor de toekomst van kerkgebouwen.
Voor u ligt de Kerkenvisie van de gemeente Oisterwijk.
De kerken zijn mede bepalend voor de identiteit van de gemeente Oisterwijk. Ze zijn bakens in de dorpen. Een kerk staat voor meer dan religie, het is een belangrijke plek voor de gemeenschap. Want kerken zijn van oudsher prachtige ontmoetingsplekken. Een gebouw waar je samenkomt om geloof te belijden, waar vooraanstaande burgers werden begraven, waar werd gerouwd, gevierd en gezongen. Kerken zijn verweven met belangrijke gebeurtenissen, herinneringen en levens van mensen: ze representeren een deel van hun persoonlijke geschiedenis en de geschiedenis van het dorp.
De gemeente Oisterwijk is rijk aan religieus erfgoed. De kerken zijn niet het enige religieuze erfgoed van de gemeente, naast de zes kerken zijn er ook (voormalige) kloosters, verschillende begraafplaatsen, veldkapellen, pastoriegebouwen, pastoorpaadjes en een breviertuin. Een belangrijk onderdeel van het project Kerkenvisie was het in beeld brengen van al dit religieus erfgoed. We wilden ook graag onderzoeken wat de kerkgemeenschappen en de gemeente voor elkaar kunnen betekenen. Het gaat gelukkig goed met de kerken in onze gemeente, tegen de landelijke trend in. We hebben daarom niet een accent hoeven leggen op leegkomende kerken maar we kunnen inzetten op voortgezet religieus gebruik.
De Kerkenvisie is tot stand gekomen door in gesprek te gaan met elkaar. Het is een product van een dialoog tussen de burgerlijke gemeente, kerkeigenaren en erfgoedorganisaties, ieder vanuit de eigen rol en verantwoordelijkheid, maar met de intentie om samen zorg te blijven dragen voor ons religieus erfgoed.
Kerken speelden en spelen een belangrijke rol in de kernen van onze gemeente. Ze hebben niet alleen een religieuze functie, ze zijn vaak beeldbepalend in de kernen en vervullen veelal een maatschappelijke rol. Voor sommigen roepen ze herinneringen op of zijn een vertrouwde plek in het dorp.
De kerken worden niet meer zo intensief gebruikt als vroeger. De kerken zijn groot en kostbaar in onderhoud. Bovendien worden de kerken door een steeds kleiner aantal vrijwilligers onderhouden. We willen dat deze bijzondere gebouwen van betekenis kunnen blijven voor de inwoners van de gemeente Oisterwijk. Dit heeft geresulteerd in dit document wat we Kerkenvisie noemen. Samen met belanghebbenden hebben we de afgelopen periode nagedacht over het religieus erfgoed van de gemeente. We hebben inzicht verworven in het reilen en zeilen van de actieve geloofsgemeenschappen en de mogelijkheden en wensen ten aanzien van het religieus erfgoed zijn onderzocht. Door dit proces samen te hebben doorlopen is het bij toekomstige ontwikkelingen gemakkelijker om met elkaar in gesprek te gaan over de toekomst van de kerken en het religieus erfgoed van de gemeente.
Het Nederlands religieus erfgoed is ongekend rijk en kan rekenen op draagvlak bij een breed publiek. Monumentale kerken, kloosters en hun interieurs worden gewaardeerd door jong en oud, en ongeacht of men zelf te kerke gaat of niet. Het afnemende aantal religieuzen zet het voortbestaan van veel kerken en kloosters echter onder druk. Met als gevolg dat een groot aantal voor de eredienst gesloten wordt, wordt herbestemd of dat soms verkrotting plaats vindt of zelfs sloop dreigt. Gelukkig zijn er ook positieve geluiden. Zo ontstaan nieuwe geloofsgenootschappen, groeit de aandacht voor het belang van de kerkgebouwen, met hun vaak prachtige interieurs en verhalen en bieden de gebouwen mogelijk oplossing voor hedendaagse ruimtelijke opgaven of in de vraag naar beschikbare ruimte. Het sluiten van kerkgebouwen voor de oorspronkelijke functie betekent dus niet per definitie het verlies van het gebouw en zijn bijzondere interieur. Nederland koestert zijn kerken en kloosters in toenemende mate. Inmiddels kennen we een lange traditie, waarin zorgvuldige en liefdevolle oplossingen worden gevonden voor meervoudig gebruik en hergebruik. 1
De verwachting is dat veel kerkgebouwen de komende jaren hun religieuze functie zullen verliezen. Om kerkeigenaren die door willen als kerk of die hun gebouw juist een nieuwe functie willen geven te steunen, is op initiatief van toenmalig minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen Ingrid van Engelshoven eind 2018 de ‘Nationale Kerkenaanpak’ in het leven geroepen: een samenwerking tussen de kerken, provincies, gemeenten en erfgoedorganisaties. Vanuit het programma ‘Toekomst Religieus Erfgoed’ maakten zij mogelijk dat er per gemeente tijdig nagedacht wordt over alle kerkgebouwen in die gemeente. Vanuit dit programma, dat liep van 2019 -2021, was het mogelijk om geld aan te vragen en zo extra aandacht aan religieus erfgoed te geven.2 Het rijk stelde via decentralisatie uitkeringen geld beschikbaar aan gemeenten. De hoogte van het bedrag werd bepaald door het aantal gebouwen dat functioneel is ontworpen voor een religieuze functie, binnen de gemeentegrenzen. Een gemeente die tussen de 1 en 20 kerkgebouwen heeft krijgt 25.000 euro, een gemeente die tussen de 20 en 40 kerkgebouwen heeft 50.000 euro en een gemeente die meer dan 40 kerkgebouwen heeft 75.000 euro.
Figuur 1: Beeld Dialoog Kerkenvisie RCE
November 2023 is een vervolg voor het programma Toekomst Religieus Erfgoed ondertekend. Hiervoor is er in 2023 en 2024 jaarlijks € 400.000 beschikbaar gesteld voor maatschappelijke opgaven rondom verduurzaming, sociaal-maatschappelijke vraagstukken, transformatieruimte en de financiële consequenties voor gebedshuizen.3 Een kerkenvisie is een strategische visie op de toekomst van kerkgebouwen. Het opstellen van zo’n kerkenvisie gebeurt in dialoog tussen de gemeente, kerkeigenaren, inwoners, erfgoedorganisaties en/of erfgoedgemeenschappen. Het gaat dan over álle kerkgebouwen in die gemeente: monumentaal en niet-monumentaal, nieuw en oud, ongeacht denominatie.4 Een kerkenvisie kan gaan over álle religieuze gebouwen binnen een gemeente; over christelijke kerken, synagogen, moskeeën en tempels. Het is aan de partijen zelf om te bepalen of in de kerkenvisie ook ander religieus erfgoed (kloosters, kapellen, begraafplaatsen) wordt meegenomen.
Het gaat dus over de functies van kerkgebouwen in de toekomst. Welke gebouwen blijven als kerk fungeren, welke kerkgebouwen worden geschikt gemaakt voor nevengebruik en welke gebouwen worden gesloten voor de eredienst en krijgen een andere functie? Maar het kan ook gaan over de wijze waarop men met elkaar het gesprek aangaat als er kerken gesloten of verkocht worden. De kerkenvisie is vormvrij, dat betekent dat er geen format is waar het aan moet voldoen. In elke gemeente zijn er andere uitdagingen en behoeften. Op basis van wat er nodig en wenselijk is kan het proces van het opstellen van een kerkenvisie worden aangepast. Door met elkaar in gesprek te gaan kunnen diverse wensen en belangen worden meegenomen. Dat kan leiden tot het ontstaan van nieuwe (erfgoed)gemeenschappen en genereert extra aandacht voor het belang van kerkgebouwen.
Figuur 2: Beeld Kerkenvisie kan verschillende doelen hebben RCE
1.2 Een kerkenvisie voor de gemeente Oisterwijk
De gemeente Oisterwijk kent een rijk religieus erfgoed verleden. De kerken spelen een belangrijke rol in de gemeente. Ze hebben niet alleen een religieuze functie, ze zijn vaak beeldbepalend, roepen herinneringen op of vervullen een maatschappelijke rol in het dorp. De gemeente Oisterwijk heeft in de Erfgoedvisie 2021- 2026 het religieus erfgoed als een van de kernprojecten genoemd, met het project Kerkenvisie voor de gemeente Oisterwijk is hier invulling aan gegeven.
Het belangrijkste overkoepelende doel voor het opstellen van de kerkenvisie is om samen de koers voor de toekomst van het religieus erfgoed te bepalen. Per gemeente zijn er verschillende doelen en ambities, door de gemeente Oisterwijk zijn er gedurende het inventarisatie traject twee hoofddoelen geformuleerd:
- 1.
Het opstellen van kerkenpaspoorten en het verzamelen van informatie voor de kaartlaag religieus erfgoed binnen de cultuurhistorische waardenkaart.
- 2.
Het onderzoeken wat de kerkgemeenschappen en de gemeente voor elkaar kunnen betekenen ten aanzien van voortgezet religieus gebruik.
De kerk staat voor meer dan religie, het is een belangrijke plek voor de gemeenschap. Want kerken zijn van oudsher prachtige ontmoetingsplekken. Een gebouw waar je samenkomt om geloof te belijden, waar vooraanstaande burgers werden begraven, waar werd gerouwd, gevierd en gezongen. Kerken zijn verweven met belangrijke gebeurtenissen, herinneringen en levens van mensen: ze representeren een deel van hun persoonlijke geschiedenis en de geschiedenis van het dorp. De kerken bepalen mede hierom mee aan de identiteit van de gemeente. Dat geldt ook zeker voor de kerken van de dorpen in de gemeente Oisterwijk, zij zijn prominent aanwezig en bepalend voor de dorpsgezichten. De dorpen hebben, op Heukelom na, allen een katholieke kerk en een begraafplaats. Ook is er een Protestantse kerk in de gemeente Oisterwijk. De kerken zijn niet het enige religieuze erfgoed van de gemeente, naast de zes kerken zijn er ook (voormalige) kloosters, verschillende begraafplaatsen, veldkapellen, pastoriegebouwen, pastoorpaadjes en een breviertuin. Deze objecten, elementen en plekken hebben allemaal een min of meer religieuze oorsprong en/of relatie.
Figuur 4: Beeld van ontwikkelgeschiedenis van de kerkgebouwen in de gemeente Oisterwijk
Kerken, kloosters, kapellen, pastorieën, pastoorpaadjes en een breviertuin
De kerken en de geloofsgemeenschappen zijn verweven met het Brabantse dorpsleven. Een rijke geschiedenis van bedevaarten, processies en gildefeesten is verbonden met deze gebouwen. In de uitwerking van de kerken is per dorpskern hier aandacht aan besteed en wordt steeds teruggekoppeld wat de betekenis is van de kerkgeschiedenis voor de ontwikkeling en identiteit van elke kern. Onderstaande afbeelding is gemaakt om een beeld te schetsen van de bouwgeschiedenis van de kerken in de verschillende dorpen van de gemeente.
De oplettende lezer merkt op dat de eerste kerk van Haaren ontbreekt in deze tijdlijn en ook de Marcuskerk die van 1964 tot 1993 aan de Icarusstraat stond en in functie was, staat er niet op. De Marcuskerk is inmiddels gesloopt. De toren van de voormalige middeleeuwse Sint Lambertuskerk staat nog steeds fier overeind. Deze kerk is sinds 1648 niet meer gebruikt. Na het verbod op het houden van een openbare eredienst door de katholieken werd de kerk niet meer onderhouden en het middenschip stortte dan ook in 1780 ineen. Omstreeks 1825 is de kerk gesloopt. In deze periode ‘kerkten’ de katholieken in een schuurkerk. Pas in 1856 verrees er een nieuwe Heilige Lambertuskerk. Deze kerk is gebouwd op een andere plek in het nieuwe centrum van Haaren. Een andere bijzondere locatie in Haaren is kapel Haarendael op het terrein van het voormalige grootseminarie. De kapel is bij de brand in 2019 gespaard gebleven en krijgt een nieuwe functie bij de herbestemming van het complex. Uit deze voorbeelden blijkt, ons religieus erfgoed zit in het collectieve geheugen.5
2.1 Verhaallijn Religieus Oisterwijk
Voor de Erfgoedvisie zijn verhaallijnen ontwikkeld. Onder verhaallijn verstaan wij een concept, waarmee de geschiedenis van het gebied wordt gebruikt om de toekomst vorm te geven en onderscheidend op de kaart te zetten. De verhaallijnen verbeelden op deze manier de identiteit van de gemeente. De verhaallijnen kunnen een actieve rol spelen bij de ontwikkeling van een gebied en richting geven aan de te maken keuzes en kunnen worden ingezet als middel om in gesprek te gaan over de identiteit van de plek met inwoners, ondernemers en de politiek. De identiteit van de gemeente wordt door een thematische benadering toegankelijk en herkenbaar gemaakt. Dit maakt het mogelijk om de aanwezige kwaliteiten te koesteren en versterken maken een vertaling naar een projectmatige aanpak makkelijk mogelijk. De verhaallijnen voor de gemeente Oisterwijk zijn:
- •
- •
- •
- •
- •
- •
De Kerkenvisie is vormvrij en ook de afbakeningen en definitiebepaling van wat onder het religieus erfgoed valt wat betrokken wordt bij de visie mag de gemeente zelf bepalen. De gemeente Oisterwijk heeft ervoor gekozen om de kerkgebouwen centraal te zetten. Van de zes kerken, zijn vijf kerken in religieus gebruik. Deze kerken zijn in eigendom van twee verschillende denominaties: de Sint Jozef Parochie en de Protestantse Gemeente Oisterwijk. Één kerk is herbestemd en heeft sinds 2017 een maatschappelijke functie.
Voor de afbakening van het religieuze erfgoed voor deze kerkenvisie staan de gebouwen in religieuze functie dus centraal.Dit betreft de volgende kerken:
- •
- •
- •
- •
- •
De Levenskerk aan de Le Sage Ten Broekstraat 2 in Oisterwijk is onttrokken aan de eredienst maar nog wel in eigendom van de Sint Jozef Parochie. De kerk wordt verhuurd aan Sport- en Zorgatelier WYzorg. De kerk is herbestemd, maar heeft wel een eigen kerkenpaspoort.
Daarnaast is ook de Stichting Joodse begraafplaats Oisterwijk een gesprekspartner in deze Kerkenvisie:
- •
Hoe gaan we dan om met het andere religieus erfgoed? De kloosters worden meegenomen als panden bij de inventarisatie voor de kaartlaag religieus erfgoed. Kapellen, beelden en begraafplaatsen, pastorieën en paadjes worden op de cultuurhistorische waardenkaart gezet. Deze brengen we dus in beeld en zetten we op de kaart!
Afbeelding 4: Sint Jans Onthoofdingkerk in Moergestel
Afbeelding 5: De Joodse begraafplaats net buiten Oisterwijk
Figuur 5: Uitsnede van een overzichtskaart van de gemeente Oisterwijk in de dorpskerken Oisterwijk, Haaren en Moergestel. De gebouwen die op de kaart zijn aangegeven zijn opgericht met als doel deze te gebruiken voor een religieuze functie. Niet alle gebouwen op de kaart zijn op het moment van het opstellen van deze visie nog in gebruik als kerk.
Als onderdeel van de inventarisatie van het religieus erfgoed van Oisterwijk zijn zogenaamde ‘Kerkenpaspoorten en één Begraafplaatspaspoort opgesteld. Deze paspoorten geeft in één oogopslag de belangrijkste informatie over het kerkgebouw en begraafplaats weer. Het paspoort geeft inzicht in feitelijke informatie, zoals de architect, bouwjaar, bijzonderheden qua interieur, exterieur, restauraties en bijzondere gebeurtenissen die in het gebouw hebben plaatsgevonden. The Missing Link heeft het paspoort opgesteld op basis van archiefonderzoek. Het is goed dat op deze manier van elke kerk in de gemeente en van de Joodse Begraafplaats nu een document met de belangrijkste feiten en bijzonderheden beschikbaar is.
Op deze manier beschikt de gemeente Oisterwijk over een basisdocument van elke kerk. De Kerkenpaspoorten zijn als bijlage [nummer] van dit document te raadplegen. Een bijzondere toevoeging aan deze paspoorten zijn de QR codes. Voor de Open Monumentendag 2022 maakte Oisterwijk in Beeld van alle objecten een kort overzicht van de geschiedenis in korte filmpjes. De filmpjes die beschikbaar zijn over de kerken zijn nu ook raadpleegbaar via de kerkenpaspoorten.
Afbeelding 6: Voorbeeld Kerkenpaspoort van de St. Petrus Bandenkerk in Oisterwijk.
Afbeelding 7: Voorbeeld Kerkenpaspoort van het Lodewijkskerkje in Oisterwijk
3. In gesprek met beleidsadviseurs, belanghebbenden & betrokkenen
Een belangrijk doel van de kerkenvisie is het starten van de dialoog. Erfgoedzorg is een gedeelde verantwoordelijkheid. De gemeente Oisterwijk wilde graag samen met de kerkeigenaren, de geloofsgemeenschappen, de erfgoedorganisaties én de inwoners van de gemeente Oisterwijk in gesprek. Zo kon er tijdens het participatieproces draagvlak worden gecreëerd voor de visie op het toekomstig gebruik van de kerkgebouwen en begraafplaats in Oisterwijk, Haaren en Moergestel.
3.1 Verkennende gesprekken kerkbesturen en Joodse begraafplaats
Als start van het kerkenvisie traject is tijdens startgesprekken kennisgemaakt met de kerkeigenaren. Ten behoeve van een nul-meting zijn het huidig gebruik, mogelijk toekomstige ontwikkelingen en de wensen en behoeften van de kerkeigenaren in beeld gebracht. Er zijn gesprekken gevoerd met bestuursleden van de St. Jozef Parochie en bestuursleden van de PKN Oisterwijk, de Stichting Behoud Joodse begraafplaats en de werkgroep Team Joanneskerk Open. Uit deze gesprekken en bijeenkomsten zijn verschillende belangen, wensen en behoeften gekomen die richting geven aan de Kerkenvisie.
Het parochiebestuur gaf in eerste instantie aan eigenlijk geen behoefte te hebben aan een Kerkenvisie en een Kerkenvisietraject omdat zij zelf een lange termijnvisie heeft opgesteld. De kerken zijn in zeer goede staat en ook gaat het goed met de geloofsgemeenschappen. Tegen de landelijke trend in is er in Oisterwijk geen sprake van leegloop van de kerken of financiële problemen die het voortbestaan in gevaar brengen. Er zijn dagelijks missen, het kerkbezoek is goed tot redelijk goed, er zijn veel activiteiten en veel vrijwilligers actief. De Sint Jozefparochie is één van de meest actieve parochies van Brabant: het toekomstperspectief is dus zeer goed!
De bestuursleden van de PKN Oisterwijk zijn hard aan het werk om het Lodewijkskerkje en de exploitatiestichting De Voorhof zo toekomstbestendig mogelijk te organiseren. Een belangrijk doel is om het kerkgebouw, de naastgelegen diaconiehuisjes en de begraafplaats als eenheid en complex bij elkaar te houden. De geloofsgemeenschap vergrijst wel, 40 % van de leden is 70-plusser dus nieuwe instroom van jongeren is een aandachtspunt. Het toekomstperspectief van de kerkelijke gemeente is best goed en het bestuur kan over een termijn van 10 tot 15 jaar vooruitkijken.
De Stichting Behoud Joodse Begraafplaats is actief met het onderhoud en beheer van de begraafplaats. Ze hebben vrijwel geen inkomsten, op de bijdragen voor rondleiding na en zijn noodzakelijkerwijs heel inventief geworden in het werven van fondsen om de kosten te kunnen opbrengen. De stichting zet zich actief in voor educatie en kennisverwerving over de begraafplaats. Ook is er aandacht voor kennisoverdracht regionaal en landelijk.
Uit deze verkennende gesprekken zijn de volgende aandachtspunten naar voren gekomen:
Uit de verkennende gesprekken is gebleken dat de wensen en behoeften van de kerkbesturen en het stichtingsbestuur veel meer op relatie met de gemeente Oisterwijk zit en de verbinding met de ambtelijke organisatie. Omdat ook de toekomstverwachting voor de geloofsgemeenschappen (tegen de landelijke trend in) eigenlijk heel positief is van de twee denominaties, is er na de eerste fase voor gekozen om de voorgenomen participatiebijeenkomst met de belanghebbenden en inwoners, in de vorm van een dialooggesprek over opgaven en wensen voor de toekomst, niet door te laten gaan. In plaats daarvan is er vooral ingezet op de gesignaleerde aandachtspunten.
3.2 Werksessie beleidsadviseurs gemeente Oisterwijk
Om de uitvoerbaarheid van de kerkenvisie te stimuleren is het belangrijk is om het religieuze erfgoed integraal in te bedden in de ambtelijke organisatie. We zijn daarom aan de slag gegaan met ambtenaren van de Teams Fysieke Leefomgeving, Bedrijfsvoering, Economie, Recreatie & Toerisme, Inwonersparticipatie Organisatie en Advies en Samenleving Beleid en Regie. Het bleek dat de kerken en het religieus erfgoed al best zijn verweven in het dagelijks werk. Samen is er in kaart gebracht wat de raakvlakken zijn vanuit de verschillende beleidsdomeinen met erfgoedopgaven en ontwikkelingen rondom de kerken.
Daarnaast is er verkend wat de gewenste rol is van de gemeente Oisterwijk bij het traject van de kerkenvisie. De rol van de gemeente lijkt in eerste instantie een oneigenlijke rol, in Nederland is er immers een scheiding van kerk en staat. Maar het belang van het behoud van het lokale cultureel erfgoed en de bakens van de dorpen en herkenningspunten in het landschap maken dat het naast de wettelijke taken van monumentenzorg ook om een groter goed gaat. Er komen heel veel zaken samen bij de kerken en de kerk en de dorpsgemeenschappen hieromheen. Het uitgangspunt is om gebouwen te behouden, maar er moet per casus inhoudelijk verkend worden wat mogelijk is. Beschermen is erg belangrijk, maar we moeten wel in ontwikkeling blijven om met de tijd mee te kunnen gaan. Als gemeente kan je dit stimuleren en ondersteunen. Dit kan bijvoorbeeld een door de omgevingsdialoog over een herontwikkeling te faciliteren, waarbij de gemeente een verbindende en aanjagende rol aanneemt. Kerkbesturen zullen zelf aankloppen bij de gemeente als zij zover zijn. Er zijn ook al goede voorbeelden in de gemeente waar we van hebben geleerd, bijvoorbeeld de herbestemming van de Levenskerk. Ook bij de omgevingsdialoog over de herontwikkeling van het Monseigneur Bekkersplein in Haaren kwam de Lambertuskerk goed in beeld.
3.3 Gesprek werkgroep Team Joanneskerk Open
De Joanneskerk heeft een roerige periode achter de rug. Na een onverwachte voorgenomen sluiting van de kerk in 2021 heeft een groep parochianen zich verenigd in de werkgroep Team Joanneskerk Open en maakt zich sterk voor het blijven houden van diensten in deze kerk. De kerk blijft voorlopig open en kan gebruikt worden voor de eredienst. Om de groep Joanneskerk Open een stem te geven in het Kerkenvisie traject is er ook een gesprek gevoerd met leden van deze groep. Er is gesproken over de geloofsgemeenschap en het gebruik van de kerk. Ook kwam de betekenis van de kerk voor deze actieve leden aan bod. Dit resulteerde in mooie overwegingen:
3.4 Werksessie Religieus Erfgoedkaart
De gemeente Oisterwijk is, parallel aan het Kerkenvisie traject, bezig met het updaten van de Cultuurhistorische kaart (laatste conceptversie is uit 2021). Als aanvulling hierop heeft The Missing Link een religieuze kaartlaag toegevoegd, als onderdeel van de kerkenvisie.
Het monumentale religieus erfgoed was al reeds in kaart gebracht. Er is hiervoor een werksessie georganiseerd om de kaartlaag religieus erfgoed aan te vullen.
Met een rijk gezelschap van inwoners, waaronder leden van heemkundekring De Kleine Meijerij, Erfgoed Moergestel, de Joodse begraafplaats, de Monumentencommissie van de gemeente Oisterwijk en andere betrokken en erfgoedliefhebbers is er gewerkt aan het in kaart brengen van bijzondere plekken van betekenis op het gebied van het religieuze erfgoed.
De groep is druk bezig geweest met het delen van verhalen. De gemeente Oisterwijk heeft een rijk religieus verleden, waarvan een groot deel al verloren is gegaan. Erg waardevol van de sessie is dat veel van dit verborgen verleden is opgehaald en geprikt op de kaart. Denk hierbij aan de kerk-, kapel- en pastoorpaadjes, markante personen die een belangrijke rol hebben gespeeld in het religieus verleden van de gemeente en de oorsprong van straatnamen. Tot op de dag van vandaag zijn veel kapelletjes bewaard gebleven. Maar vele liggen verborgen op voormalige buitenplaatsen of zijn opgegaan in de nieuwe bestemmingen. Door de verhalen en plekken te delen kunnen ze weer onderdeel worden van toekomstige ontwikkelingen en kunnen verhalen doorverteld worden.
De opbrengst van de werksessie zijn verwerkt in de Cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Oisterwijk als Religieuze Erfgoed kaartlaag.
4. Visie op het religieus erfgoed van de gemeente
4.1 Visie op Religieus Erfgoed
Oisterwijk heeft een rijk religieus verleden. Enkele kerken en kloosters hebben in de loop der jaren hun oorspronkelijke functie verloren. Omdat ze belangrijke identiteitsdragers zijn van het verhaal van Oisterwijk is het belangrijk te onderzoeken hoe de kerken en kloosters als blijvende bakens kunnen blijven bestaan. Om het religieuze erfgoed van de gemeente goed in beeld te krijgen gaan we uit van een brede definitie waar bijvoorbeeld ook de kapellen en begraafplaatsen van verschillende denominaties onder vallen. De gemeente vindt het belangrijk dat het religieus erfgoed behouden blijft en stimuleert gebruik, goed onderhoud en toekomstbestendigheid van het religieus erfgoed. Daarnaast stelt de beschikbare informatie over het aanwezige religieuze erfgoed beschikbaar in de vorm van een digitale kaartlaag en houdt deze actueel. Bij ontwikkelingen in het ruimtelijk domein stimuleert de gemeente een erfgoedinclusieve ontwikkeling en heeft een positieve grondhouding in het zoeken naar alternatieve gebruiksmogelijkheden.
De rol van de gemeente lijkt in eerste instantie een oneigenlijke rol, in Nederland is er immers een scheiding van kerk en staat. Maar het belang van het behoud van het lokale cultureel erfgoed en de bakens van de dorpen en herkenningspunten in het landschap maken dat het naast de wettelijke taken van monumentenzorg ook om een groter goed gaat. Er komen heel veel zaken samen bij de kerken en de kerk en dorpsgemeenschappen hieromheen. Er zijn verschillende mogelijkheden om je als gemeente te positioneren. Is het belangrijkste doel bescherming of streeft de gemeente meer een integrale aanpak na? Wil de gemeente veel reguleren of juist reageren en meebewegen met initiatieven? Meer of minder proactief, en men wil meer of minder sturend zijn richting de gewenste uitkomsten. De ‘keuze’ voor een rol en het bijbehorende sturingsmogelijkheden wordt medebepaald door de cultuur en werkwijze binnen een gemeente, de beschikbare ambtelijke capaciteit en het eigen organiserend vermogen. Daarnaast is ook de politieke keuze van het bestuur (college en raad) ten aanzien van religieus erfgoed bepalend. Ziet het bestuur het belang van het religieus erfgoed voor de eigen gemeente en wenst men daar een actieve rol in te vervullen? Of beschouwt men kerkgebouwen vooral als particulier vastgoed waarbij de markt z’n werking moet doen? Een meer sturende rol met de visie op hoe een gemeente wenst te opereren, hoe de marktontwikkeling is binnen de gemeente (is er meer vraag naar ruimte dan aanbod, of andersom) en de openheid van eigenaren om met elkaar nieuwe invullingen te onderzoeken.
De gemeente ziet het als haar taak om, indien de vraag zich voordoet, een andere invulling van de gebouwen mogelijk te maken in het ruimtelijk beleid. Dit geldt ook voor het religieus erfgoed, waarbij de waarden behouden kunnen blijven. Als gemeente kan je dit stimuleren en ondersteunen bijvoorbeeld door de omgevingsdialoog over een herontwikkeling van religieus erfgoed te faciliteren. Dit kan bijvoorbeeld aan een overlegtafel waar de gemeente een verbindende en stimulerende rol aanneemt waarbij behoud van het erfgoed een belangrijke factor is.
5. Aanbevelingen Kerkenvisie Oisterwijk
De gesprekken met de kerkeigenaren, de Stichting Behoud Joodse Begraafplaats, de werksessie met beleidsadviseurs van de gemeente, Team Joanneskerk Open en de bijeenkomst voor de religieus erfgoedkaart met heemkundigen en lokale betrokken, hebben tezamen inzicht gegeven in de belangrijkste behoeften en thema’s:
- •
- •
- •
- •
- •
- •
- •
- •
Deze inzichten zijn vertaald naar aanbevelingen voor een uitvoeringsagenda. Het is belangrijk om te zorgen dat de (project)ideeën en ambities uit de visie ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Hieronder volgen vijf aanbevelingslijnen om het verankeren van de visie mogelijk te maken.
De aanbevelingen hebben we vormgegeven volgens 5 lijnen. Soms zijn dit aanbevelingen voor de gemeente, soms voor de kerkbesturen en soms voor hen beiden. De lijnen zijn hieronder benoemd en daarna worden ze toegelicht.
Continueer de dialoog over het gebruik en de toekomst van de kerkgebouwen.
- •
Gemeente ➔ Tijdens de gesprekken met de kerkbesturen is naar boven gekomen dat het soms erg zoeken is naar de juiste ingang en wordt een goed loket gemist. Er spelen vaak veel verschillende thema’s en het is dan fijn om één aanspreekpunt te hebben. Oisterwijk heeft sinds juni 2023 twee wijkregisseurs: “Wij denken mee, geven tips over eventuele subsidies, gaan naast de inwoners staan en niet er tegenover. Helaas hebben inwoners dat gevoel nog wel eens. Dat gevoel willen we wegnemen. Niet door dingen over te nemen of overal ja op te zeggen. Maar wel door samen te kijken hoe we dingen voor elkaar kunnen krijgen. En als iets niet kan dan moeten we heel goed uit kunnen leggen waarom niet. We kennen de weg binnen de gemeente en kunnen makkelijker lijntjes leggen.” De wijkregisseur heeft na de werksessie met de gemeente aangegeven dat ze graag contactpersoon wil zijn voor de kerkbesturen. Contactgegevens: wijkregisseurs@oisterwijk.nl of via (013) 529 13 11.
- •
Gemeente en Kerkbesturen ➔ Plan een periodiek overleg over het religieus erfgoed om elkaar op de hoogte te brengen van de stand van zaken omtrent de kerkgebouwen en de geloofsgemeenschappen. Dit kan bijvoorbeeld door het instellen van een bestuurlijk overleg tussen gemeente en kerkbesturen en/of periodieke (jaarlijkse) bijeenkomst van de kerkgemeenschappen waar steeds verschillende actuele thema’s centraal staan.
Voor het voortzetten van het religieus gebruik is het belangrijk dat de gemeente meedenkt over verduurzaming van de kerken en de bijgebouwen zodat de energielasten dalen. Daarnaast is het fijn om een aanspreekpunt te hebben voor de route in de gemeente bij praktische beheerszaken zoals groenbeheer, vergunningen en het onderzoeken welke mogelijkheden het bestemmingsplan biedt met betrekking tot het mogelijk maken van het nevengebruik van het kerkgebouw en bijbehorende gebouwen.
- •
Gemeente ➔ De kerkbesturen zijn erbij gebaat om inzicht te hebben in de mogelijkheden van verhuur en gebruik van de kerken, pastoriegebouwen en bijgebouwen.
Denk hierbij bijvoorbeeld aan tijdelijke huisvesting en opvang. Het is van belang dat de gemeente een positieve grondhouding heeft bij alternatieve gebruiksmogelijkheden.
- •
Gemeente ➔ speel een coördinerende rol bij het verder inzichtelijk maken van het ruimtegebruik (wat komt er beschikbaar of zou geschikt kunnen zijn) en de ruimtevraag (welke groepen en gemeenschappen zoeken ruimte om te repeteren, vergaderen, samen te komen etc.) zodat vraag en aanbod gekoppeld kunnen worden.
- •
Kerkbesturen Kerkgebouwen zijn niet energiezuinig en door de mondiale ontwikkelingen zijn de kosten voor energie enorm gestegen. Ook voor het inzetten van de kerk- en bijgebouwen naast de religieuze functie is verduurzamen vaak gewenst omdat het comfort hierdoor wordt verhoogd en het aangenamer is om de verschillende ruimtes te gebruiken. In de gemeente Oisterwijk zijn al mooie voorbeelden van duurzame kerken en parochiegebouwen. Zo is het Lodewijkskerkje voorzien van een warmtepomp en zijn er op het parochiecentrum in Haaren zonnepanelen geplaatst. Voor verduurzamingsadvies kunnen kerkeigenaren gebruik maken van het Ontzorgingsloket Maatschappelijk Vastgoed van de Provincie Brabant. Bekijk hier een overzicht van subsidiemogelijkheden op het gebied van verduurzamingsmaatregelen. Voor een uitgebreider overzicht van subsidiemogelijkheden en beschikbare fondsen voor religieus erfgoed zie bijlage 6.
Het religieus erfgoed is een belangrijke pijler van de verschillende dorpen in de gemeente. Het religieus erfgoed is als hoofddoel van deze kerkenvisie in beeld gebracht. Er zijn kerkenpaspoorten opgesteld en er is een religieus erfgoedkaart gemaakt met heemkundigen en betrokken inwoners. Het is een prachtig overzicht om uit te putten. Zo kan het ingezet worden voor recreatie en toerisme en als startpunt dienen voor het ontwikkelen initiatieven op het gebied van erfgoedbeleving.
- •
Heemkunde/Stichtingen/Verenigingen: De kaart geeft een mooi overzicht van het religieus erfgoed van de gemeente. Er lopen al verschillende projecten om erfgoed beleefbaar te maken in verschillende dorpen. Het zou mooi zijn als er meer samenwerkingen komen om projecten in meerdere dorpen uit te voeren. Ook is het een mooie gelegenheid om verhalen op te halen en vast te leggen. Denk aan de website ‘Wierook wijwater en worstenbrood’ en de ‘Historia’ rubriek van Erfgoed Moergestel.
Gemeente ➔ De religieus erfgoed kaart wordt digitaal beschikbaar gesteld en toegankelijk en raadpleegbaar gemaakt. Zorg dat er een vast aanspreekpunt is waar de stichtingen en verenigingen met aanvullingen terecht kunnen. Borg dat de kaart periodiek geactualiseerd kan worden.
Gemeente ➔ De kaart kan inspiratie bieden om wandel en fietsroutes hernieuwd uit te geven met actuele informatie over het erfgoed.
Het investeren in relaties is een belangrijk doel van de Kerkenvisie, als er meer contact is, is er ook meer verbinding mogelijk. Hiervoor zouden de digitale dorpsplatformen voor ingezet kunnen worden.
- •
Gemeente ➔ zet in op verbinding van de kerkgemeenschappen door faciliteren van kennisdeling op verschillende thema’s: zoals onderhoud en beheer, verduurzaming, herbestemmen en samenwerken. Dit zou ook tijdens een periodiek overleg kunnen plaatsvinden.
- •
Kerkbesturen ➔ Kerken vanuit hun sociaal maatschappelijke rol meer van betekenis laten zijn door sterkere inbedding in de dorpsgemeenschappen. Om het draagvlak van de geloofsgemeenschappen te versterken is het bijvoorbeeld aan te raden om activiteiten soms ook open te stellen voor inwoners die geen lid zijn van de kerk. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van de dorpsplatformen.
Het is belangrijk om te blijven werken aan toekomstbestendigheid van het religieus erfgoed.
- •
Kerkbesturen ➔ Inventariseer vooraf de interieurwaarden van de kerkgebouwen, zodat hier rekening mee kan worden gehouden bij verandering van gebruik. (raadpleeg o.a. de database van het Catharijne Convent).
- •
Gemeente en Kerkbesturen ➔ Voor kerken met een korter toekomstperspectief: stel gezamenlijk een herbestemmingsprofiel en/of een transformatiekader op zodat er inzicht komt in stapsgewijze aanpassingen in het gebruik voor de korte en lange termijn. Wacht niet tot het noodzakelijk wordt en het water aan de lippen staat.
- •
Gemeente ➔ Zorg dat de kerkenvisie bij de gemeente breed bekend is en goed gedeeld wordt binnen de organisatie. Link de kerkenvisie aan andere beleidsstukken en visies (zoals de Omgevingsvisie link met kerken en ruimtelijke kwaliteit en het beleidsplan Sociaal Domein het versterken van de sociale basis en de gemeenschap is ontzettend belangrijk, hier spelen de geloofsgemeenschappen ook een rol in.) Stimuleer de wisselwerking en goede afstemming tussen de verschillende ambtenaren. Op deze manier kan erfgoed steeds van meerwaarde zijn voor de andere beleidsterreinen en kunnen de koppelkansen eerder worden benut.
- •
Gemeente ➔ Onderzoek de mogelijkheden om de ambities die voor het religieuze erfgoed gelden ook te verankeren in gemeentelijk beleid, in het bijzonder als basis voor de nieuwe instrumenten in het kader van de Omgevingswet, de omgevingsvisie en het omgevingsplan.
In de omgevingsvisie worden de ambities voor erfgoed en omgevingskwaliteit goed op elkaar afgestemd. Leg daarbij relaties met de ruimtelijke en maatschappelijke ambities en opgaven. Neem bijvoorbeeld in de Omgevingsvisie op: “We willen de kerken van de gemeente Oisterwijk behouden voor de toekomst, ze zijn prominent aanwezig en bepalend voor het aanzicht van de dorpen. We willen dat de kerken blijvend van betekenis kunnen zijn voor de inwoners van Oisterwijk, Haaren, Moergestel en Heukelom.”
Een toekomstbestendige omgang met het erfgoed in de gemeente vraagt om een borging in het nieuwe juridische beleidsinstrument: het omgevingsplan. In het omgevingsplan worden de concrete regels voor de fysieke leefomgeving opgenomen. Wat is op een plek toegestaan en wat niet? Ook ten aanzien van het erfgoed. De erfgoedverordening wordt bijvoorbeeld hierin opgenomen en vertaald. Ook moet in het omgevingsplan duidelijk worden benoemd wat de monumenten en cultuurhistorische waardevolle panden en objecten zijn. Wat moet en wat wil de gemeente nog meer regelen voor de monumenten, de kerken en hun omgeving? Naast de wettelijke verplichtingen voor bijvoorbeeld beschermd erfgoed kunnen de ambities uit de kerkenvisie leidend zijn. Gemeenten kunnen voor een groot deel zelf de (regel)structuur van het omgevingsplan bepalen. Daarbij is het belangrijk om tijdig na te denken hoe de ruimtelijke en functionele ambities voor monumenten en kerken in het omgevingsplan geborgd kunnen worden. In bijlage x worden de mogelijkheden ten aanzien van kerken toegelicht. De gemeente kan ook meedenken en faciliteren in tijdelijk gebruik. Door te bemiddelen, door eigen functies die tijdelijk onderdak zoeken onder te brengen in een kerk maar ook door qua regelgeving meer ruimte hiervoor te gaan bieden.
- •
Gemeente en Kerkbesturen ➔ Stel een quickscan van de begraafplaatsen op en denk mee over een toekomstplan. Voor de buurgemeente Hilvarenbeek is een Handreiking Begraafplaatsen opgesteld waarin waarderingscriteria zijn geformuleerd en een projectopzet is gemaakt om samen met bewoners en belanghebbenden het funeraire erfgoed te waarderen. Deze handreiking en werkwijze is ook interessant voor de gemeente Oisterwijk.
- •
Kerkbestuur ➔ Maak samen met de geloofsgemeenschap een draaiboek ter voorbereiding op de mogelijke sluiting van een kerk in de toekomst. Met aandacht voor rituelen en rouw.
5.2 Van aanbevelingslijnen naar projectmatige aanpak
De aanbevelingslijnen zijn voortgekomen uit de gesprekken en werksessies. Dit proces heeft vooral gezorgd voor inzicht in de staat van de kerkgebouwen en de geloofsgemeenschappen. Het heeft gezorgd voor bewustwording van het belang van het religieus erfgoed en de meerwaarde die het kan hebben als het ingezet kan worden om bij te dragen aan maatschappelijke opgaven. Op basis van de aanbevelingen kunnen concrete acties ondernomen worden op het moment dat hier middelen en capaciteit beschikbaar voor wordt gesteld. Hieronder zijn de acties voor de gemeente geconcretiseerd. Een actie kan bijvoorbeeld het organiseren van een overlegstructuur zijn, maar ook een meer projectmatige vertaling hebben in de vorm van het laten opstellen van paspoorten voor de begraafplaatsen. Hieronder is een actielijst gemaakt om inzicht te geven in de toepassing van de aanbevelingslijnen. De werking is vergelijkbaar als die van de erfgoedagenda. De dialoog over de toekomst van de kerkgebouwen is gestart en zal gecontinueerd worden. De actielijst hieronder is een voorbeeld en kan gezien worden als een levend document wat steeds naar behoefte en wensen van de gesprekspartners in afstemming met de gemeente, aangepast kan worden. Zo kan de gemeente samen met de betrokkenen blijven werken aan toekomstbestendig religieus erfgoed.
- •
- •
- •
- •
- •
- •
- •
6. Toekomstperspectief voor de kerken
Het toekomstperspectief voor de kerken in de gemeente Oisterwijk is heel positief. Er is op dit moment geen sprake van leegstand of dreigende leegstand. Er zijn veel vrijwilligers actief bij de geloofsgemeenschappen, al wordt er soms meer verjonging gewenst. Er worden veel activiteiten georganiseerd en er lijkt geen aanleiding om over kerksluiting of potentiële herbestemming te praten.
Toch blikken we in dit hoofdstuk even vooruit. Een Kerkenvisie gaat over een duurzaam toekomstperspectief en daarom brengt dit hoofdstuk de mogelijkheden die zich op de langere termijn kunnen voordoen ook in beeld. Het kan dat in de toekomst één of meerdere kerken in de gemeente Oisterwijk haar functie verliest. Om hiervoor handvatten te hebben wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan de verschillende toekomstscenario’s, mogelijkheden voor nevengebruik en de rol die de omgevingsdialoog kan spelen voor de toekomst van kerkgebouwen.
Als kerken hun functie verliezen, verliezen ze niet hun betekenis. Door de kerkgebouwen te blijven gebruiken, kunnen we bijdragen aan hun voortbestaan. Hernieuwd gebruik draagt immers bij aan de betekenis van het gebouw. We creëren meerwaarde door een nieuw hoofdstuk toe te voegen aan het verhaal van de kerk en de kerk in haar omgeving. Zo blijven het plekken van betekenis voor hun omgeving en bezoekers Deze markante gebouwen met bijzondere architectuur en interieurs verhogen bovendien de omgevingskwaliteit en leefbaarheid van onze dorpen. De dorpskerken kunnen vanuit een diepere verbinding met de gemeenschap bijdrage leveren aan actuele en maatschappelijke opgaven. De kerk heeft toekomst daar waar zij zich verbindt met de gemeenschap en een duurzaam toekomstperspectief voor de kerken ontwikkel je dus samen! Op deze manier kunnen we blijven ‘kerken’ en blijven de kerken in al haar verschijningsvormen, al dan niet met religieuze functie. Zo blijven de kerken ook de belangrijke ontmoetingsplekken in de harten van de dorpen en de mensen.
6.1 Toekomstscenario’s voor kerken
Er zijn verschillende scenario’s mogelijk met betrekking tot de toekomst van een kerkgebouw, hieronder zijn de verschillende mogelijkheden in beeld gebracht. Per stuk worden ze toegelicht.
Voor het voortzetten van het religieus gebruik is het belangrijk dat de gemeente meedenkt over verduurzaming van de kerken en de bijgebouwen zodat de energielasten dalen. Daarnaast is het fijn om één aanspreekpunt te hebben voor de route in de gemeente bij praktische beheerszaken zoals groenbeheer, vergunningen en het onderzoeken welke mogelijkheden het bestemmingsplan biedt met betrekking tot het mogelijk maken van het nevengebruik van het kerkgebouw en bijbehorende gebouwen.
Hoe worden de kerken in de gemeente Oisterwijk nu gebruikt, náást de religieuze functie? De geloofsgemeenschappen hebben ieder een eigen karakter en er worden door alle gemeenschappen veel extra activiteiten voor de leden georganiseerd. Er lijkt voor ieder wat wils. Zo is er een kinderkerk, een pizzaclub voor jongeren een High tea voor ouderen. Ook is er ‘jonge moeders club’, worden er bijbelbijeenkomsten georganiseerd en zijn er verschillende sociale clubs. Er worden samenkomsten georganiseerd om te bidden voor de vrede, wordt de dodenherdenking op 4 mei in een kerk gehouden en wordt er aandacht besteed aan Red Ribbon Day, te veel om op te noemen. Dit zijn extra activiteiten die naast de eredienst plaatsvinden en veelal ook in de parochiezaal plaatsvinden. Daarnaast is het natuurlijk ook mogelijk om kaarsjes op te steken in de verschillende dagkapellen Dit zijn geen nevenfuncties. Van een nevenfunctie is sprake als de kerk (vaak naast de religieuze functie) voor een ander doeleinde gebruikt wordt. Denk hierbij aan activiteiten waarbij de kerk (deels) verhuurd wordt. De Petruskerk wordt op dit moment niet gebruikt voor nevenfuncties, religieus gaat het ook zo goed dat het niet nodig is op dit moment om extra inkomsten te genereren. Maar het Lodewijkskerkje bijvoorbeeld wordt verhuurd. Onder de titel ‘een monument voor een evenement’ wordt het kerkje verhuurd voor bijvoorbeeld een concert, expositie, toneelavond of boekpresentatie. De protestantste gemeente beschikt ook over een uitgebreid ontmoetingscentrum met verschillende zalen, keuken en een bar. Het duaal gebruik wordt dus breder toegepast dan het gebruik van het kerkgebouw. De Voorhof wordt ook ingezet voor het genereren van neveninkomsten.
Als je de kerk wilt gaan verhuren (Behoud religieuze functie optie 2 of optie 3 van de toekomstscenario’s), dan is het allereerst belangrijk om een goed beeld te hebben van de faciliteiten van het kerkgebouw, Daarnaast moet er met veel verschillende kaders en regels rekening gehouden worden. Het is belangrijk dat de nevenfuncties waardig en passend zijn bij het kerkelijk gebruik. Bij het verkennen van de mogelijkheden voor veranderend gebruik van een kerk is het belangrijk om goed in beeld te brengen wat er kan en wat er mag. Bij het verder uitwerken van een initiatief naar planvorming moet ook rekening gehouden worden met de wettelijke, kerkelijke en ruimtelijke kaders. In bijlage X zijn deze verder uitgewerkt.
6.4 Omgevingsdialoog over de toekomst van de kerk
Als er een ontwikkeling of een plan is in geval van een (gedeeltelijk) nieuwe bestemming voor religieus erfgoed zetten we in op het voeren van een open dialoog in een vroeg stadium met bewoners, betrokkenen en belanghebbenden. Hier is sprake van bij de toekomstscenario’s Behoud religieuze functie optie 3 en Verlies religieuze functie optie 1 en 2. Bij veranderingen in het gebruik van kerken is het belangrijk om de gemeenschap, zowel de geloofsgemeenschap áls de dorpsgemeenschap, vroegtijdig bij dit proces te betrekken. Het is waardevol gebleken om elkaar goed te informeren en goed te communiceren over deze processen. Want door tijdig met elkaar in gesprek te gaan en samen na te denken over het toekomstig gebruik, creëren we draagvlak voor verandering en kansen voor het realiseren van het meest gunstige toekomstscenario.
De gemeente Oisterwijk heeft voor initiatiefnemers en inwoners al een overzicht gemaakt met verschillende mogelijkheden van inwonersparticipatie: https://www.oisterwijk.nl/in-de-gemeente/inwonersparticipatie/overzicht-mogelijkheden-participatie. Voor de toekomst van religieus erfgoed stellen we een omgevingsgesprek + voor. We noemen dit dialoog omdat er meer dan bij reguliere planvorming meer betrokkenen zijn die niet direct belanghebbend zijn. Inzicht in elkaars belangen en perspectieven is belangrijk om de dialoog respectvol en constructief te kunnen voeren.
Vanuit gezamenlijke ontstaansgeschiedenis met de betekenis van het religieus erfgoed voor Oisterwijk als rode draad kan de dialoog gestart worden. In gesprek vanuit een gedeelde basis kan het verhaal dan aangevuld worden door de deelnemers. De erfgoedwaarden zijn geïnventariseerd, het Kerkenpaspoort kan erbij gepakt worden voor een overzicht hiervan. Wat vindt men belangrijk en waarom? Naast inzicht in de erfgoedwaarden is het ook belangrijk om de zachte waarden in beeld brengen. De erfgoedwaarden zijn heel feitelijk en beschrijvend, naast deze objectieve waarden zijn ook de subjectieve, meer zachte waarden van belang. Waar wordt waarde aan gehecht? Bij de zogenaamde zachte waarden wordt onderscheid gemaakt in gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde. Daarbij wordt gebruikswaarde gevormd door: bruikbaarheid en functionele samenhang; toekomstwaarde door aanpasbaarheid, duurzaamheid en beheerbaarheid; en belevingswaarde door diversiteit, identiteit en schoonheid. Deze zachtere waarden voor de kerk kunnen in een dialoog ook in beeld worden gebracht. Dan maak je samen een ‘Waardenpaspoort’. Deze waarden overlappen en versterken elkaar ook soms op onderdelen. Hieronder volgt een uitgebreidere beschrijving van deze waarden:
De gebruikswaarde wordt gevormd door de bestemmingsplancheck (in de toekomst omgevingsplancheck; de capaciteit qua zitplaatsen en de gebruiksmogelijkheden voor activiteiten.
De identiteitswaarde van de kerken en de kapel hangt samen met de mate waarin de kerk een rol speelt in de identiteit van de gemeente en haar inwoners. Bijvoorbeeld; de kerk bepaalt mede de identiteit van het dorp; de kerk fungeert als ruimtelijk herkenningspunt waaraan de geschiedenis van het gebied is af te lezen; de kerk draagt bij aan identiteitsvorming en een gevoel van trots onder de inwoners.
De belevingswaarde van de kerken bepaalt de mate waarin de kerk door de mens in subjectieve zin wordt ervaren en beleeft. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om: de mate van waardering door een collectief aan inwoners/bezoekers en/of andere belanghebbenden vanwege de materiële en/of immateriële kwaliteiten; de belangrijkheid van de plek die de kerk inneemt binnen de herinneringen en getuigenissen van een grote groep inwoners of belanghebbende; de mate waarin de kerk geniet van publieke bekendheid en wordt vastgelegd op foto’s, in film, in literatuur of muziek. Het inspireert en heeft een plek in de geschiedschrijving van en over het dorp; de mate waarin de kerk een sterke breed gedragen zintuigelijke ervaring oproept zoals geluid (horen) licht (zien) geur (ruiken) voelen en proeven.
Vervolgens kan gesprek dan gaan over de opgaven en wensen voor de toekomst. De agenda van de toekomst wordt gekoppeld aan de gebruiks- en toekomstwaarde van het religieus erfgoed. Welke kansen biedt het religieus erfgoed op zichzelf en voor de toekomst. Wat zou men graag terugzien bij toekomstig gebruik van de kerk? De focus ligt op waardecreatie: het zoeken naar een balans van toekomstbestendigheid met behoud van cultuurhistorische en religieuze waarden.
Aldus besloten in de openbare vergadering van de raad van de gemeente Oisterwijk op 27 juni 2024
de griffier
Daniëlle Robijns
de voorzitter
Hans Janssen
Bijlage 1 Beeld en literatuurverantwoording
Omslag - voorkant: Afbeelding 1: Oisterwijk Petruskerk ©Gemeente Oisterwijk
Afbeelding 2: Haaren Winterfair ©Gemeente Oisterwijk
Afbeelding 3: Pastoor de Rooy draagt een huwelijksmis op in de Lambertuskerk ©BHIC, Beeldcollectie Haaren
Afbeelding 4: St. Jan de Doperkerk in Moergestel
Afbeelding 5: De Joodse begraafplaats net buiten Oisterwijk. Via Wikipedia: ©Hans de Brouwer (link)
Afbeelding 6: Voorbeeld Kerkenpaspoort van de St. Petrus Bandenkerk in Oisterwijk ©The Missing Link
Afbeelding 7: Voorbeeld Kerkenpaspoort van het Lodewijkskerkje in Oisterwijk ©The Missing Link
Afbeelding 8: Impressie van de werksessie ©The Missing Link
Afbeelding 9: Het interieur van de Joanneskerk ©Oisterwijk in Beeld
Afbeelding 10: Impressie van de werksessie ©The Missing Link
Afbeelding 11: Mariakapel in Moergestel ©Gemeente Oisterwijk
Afbeelding 12: Harmonie in Moergestel ©Gemeente Oisterwijk
Omslag – achterkant: Jeugdvakantieweek Moergestel ©Gemeente Oisterwijk
Figuur 1: Beeld Dialoog Kerkenvisie ©Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Figuur 2: Beeld Kerkenvisie kan verschillende doelen hebben ©Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Figuur 3: Beeld over de kerk als drie-eenheid ©The Missing Link
Figuur 4: Beeld van ontwikkelgeschiedenis van de kerkgebouwen in de gemeente Oisterwijk ©The Missing Link
Figuur 5: Uitsnede van een overzichtskaart van de gemeente Oisterwijk in de dorpskerken Oisterwijk, Haaren en Moergestel ©The Missing Link
Bijlage 3 Procesverantwoording - inzicht in het tot stand komen van de visie
De Kerkenvisie is tot stand gekomen door verschillende fasen te doorlopen. In de eerste fase was er ruimte voor onderzoek, consultatie en analyse. In de tweede fase stond participatie in de gemeente Oisterwijk centraal.
In de derde fase stond de visievorming centraal. De opgehaalde input werd verwerpt tot een uitvoeringsagenda en conceptvisie. Deze zijn voorgelegd aan beleidsambtenaren van de gemeente, de kerkeigenaren en het bestuur van de Joodse begraafplaats en de erfgoedgemeenschappen. Zie hoofdstuk 3 in de Kerkenvisie voor een verslaglegging van alle gesprekken.
Model Transparant participeren
Als je bijdraagt aan een proces is het fijn om te weten wat er met de input is gedaan, of deze is verwerkt en zo ja, hoe. Vandaar kiezen wij ervoor om dit proces inzichtelijk in kaart te brengen door middel van een organogram.
Stakeholders uit Oisterwijk zijn op verschillende momenten en in verschillende vormen betrokken als input voor de Kerkenvisie. Graag willen wij zo transparant mogelijk zijn hoe de resultaten van de verschillende sessies worden verwerkt. Daarom koppelen wij onze verwerking terug als beknopte organogram. Hieronder wordt dit model uitgelegd en toegepast:
Wie aan de slag gaat met toekomst van een kerkgebouw krijgt te maken met juridische kaders. In deze paragraaf zetten we ze op een rij. Het gaat hierbij om Europees, Nederlands en kerkelijk (canoniek) recht. Deze rechtsregels leggen kaders op. Daarom is het goed er weet van te hebben. Dit overzicht is overgenomen uit de Kerkenvisie Sint Petrus Parochie Uden e.o.
De verdragen van Malta (archeologie) en Granada. Art. 11 van dit laatste verdrag stelt ‘rekening houdend met de archeologisch en historische aard van het erfgoed, verplicht iedere lidstaat zich tot het bevorderen van a) het gebruik van de beschermde goederen, rekening houdend met de behoefte van het hedendaagse leven; en b) het zodanig aanpassen van oude gebouwen dat die voor nieuwe doeleinden kunnen worden gebruikt’.
Erfgoedwet, 1 juli 2016. Deze wet vervangt de Monumentenwet; en de Omgevingswet. De monumentenvergunning is per 2012 opgegaan in de omgevingsvergunning. De omgevingsvergunning komt voort uit de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) en vervangt in totaal 25 vergunningen en toestemmingen. De aanvrager kan hiervoor online terecht bij één loket. Groot onderhoud, sloopwerkzaamheden en een wijziging van de functie vallen onder de Omgevingswet.
Bij een aantal ingrepen aan een rijksmonument is de gemeente verplicht om advies in te winnen bij de RCE:
- •
- •
- •
- •
Bij kerkelijke monumenten neemt de gemeente geen beslissing op de vergunningaanvraag voordat overleg is gevoerd met de eigenaar (art. 3.2a Wabo). Kerkelijke monumenten vormen een afzonderlijke categorie tengevolge van de in art. 6 van de Nederlandse Grondwet vastgelegde vrijheid van godsdienst. Om de zorgvuldigheid ten aanzien van de godsdienstvrijheid te garanderen, is voorgeschreven dat gemeenten bij de besluitvorming ten aanzien van kerkelijke monumenten een actieve houding dienen in te nemen ten opzichte van de eigenaar van een kerkelijk monument.
- •
Het kerkrecht is in Nederland ondergeschikt aan het Nederlands recht. Als het gaat om vastgoed dat eigendom is van een rooms katholieke kerkelijke instelling zijn wel regels van toepassing uit het kerkelijk wetboek:
- •
- •
Canon 1296 § 1: zegt iets over wie beslissingsbevoegd is bij vervreemding. Voor bedragen tussen de € 200.000 en € 2.500.000 is de toestemming nodig van de bisschoppelijke Raad voor Economische Aangelegenheden (REA). Voor bedragen die de 2,5 miljoen Euro te boven gaan is de toestemming vereist van een speciale commissie in het Vaticaan;
- •
Canon 1294 § 1: ‘Een zaak mag gewoonlijk niet vervreemd worden tegen een prijs die lager is dan in de schatting aangegeven wordt.’ Dit is de basis voor de stelregel vanuit het bisdom dat alle te verkopen zaken niet onder de getaxeerde waarde mogen worden vervreemd. Hiermee is de taxatiewaarde een ondergrens voor een eventuele transactie. Het bisdom vraagt in principe steeds om een onafhankelijke taxatie van een makelaar die dan werkt in opdracht van het bisdom;
- •
Canon 1210: ‘In een gewijde plaats mag alleen worden toegelaten wat dienstig is voor de uitoefening of de bevordering van de eredienst, de vroomheid en de godsdienst, en is verboden wat niet in overeenstemming is met de heiligheid van de plaats. Wel kan de Ordinaris in afzonderlijke gevallen een ander gebruik toestaan dat niet strijdig is met de heiligheid van de plaats.’ Deze canon is dus van belang bij het toekennen van een nevenbestemming.
Samenhang met beleidsdocumenten en plannen
Nadenkend over de toekomst van de kerkgebouwen is het belangrijk om rekening te houden met beleid en plannen van partijen ‘die er toe doen’.
- 1.
Bisdom: ‘Samen bouwen in vertrouwen’. Dit plan beschrijft de visie van de Bisschop van ’s Hertogenbosch, Mgr. Dr. G.J.N. de Korte, waarin onder andere is opgenomen het beleid ten aanzien van de locatie van de vieringen en het beleid t.a.v. de kerkgebouwen.
- 2.
Op 29 en 30 november 2018 vond in Rome de conferentie plaats met de titel ‘Doesn’t God dwell here anymore? De commissioning places of worship and integrated management of Ecclesiastical cultural heritage’. Naar aankleding daarvan zijn de guidelines ‘decommisioning and ecclesial reuse of churches’ gepubliceerd. Het is een richtlijn die is opgesteld door de pauselijke cultuur raad. Het document geeft ondermeer richtlijnen en aanbevelingen t.a.v. herbestemming van kerkgebouwen.
- 3.
Infographic Van wie is de kerk? Gevoeld eigenaarschap (Beeld @TML)
Infographic van de verwevenheid van erfgoed met andere beleidsvelden (Beeld @TML)
De taken, rollen en verantwoordelijkheden voor erfgoedzorg zijn belegd op verschillende schaalniveaus, zowel internationaal als nationaal. Hieronder volgt een overzicht van de wettelijke kaders, het vigerende beleid en de relevante uitvoeringsprogramma’s. Dit overzicht dient tot doel inzichtelijk te maken van welke wetten, beleidsstukken en regelgeving er is op de verschillende niveau’s.
Davos Declaration on Baukultur
Dit verdrag is ondertekend door alle Europese ministers van Cultuur en organisaties als UNESCO, de Architects Council of Europe (ACE), Europa Nostra en ICOMOS. Namens minister van Engelshoven werd de handtekening gezet door directeur-generaal Cultuur Barbera Wolfensberger. Baukultur is in de verklaring een begrip dat alle menselijke activiteit omvat waarmee de gebouwde omgeving wordt veranderd. Tot de bouwcultuur behoren zowel bestaande gebouwen, waaronder monumenten en andere cultuurhistorische elementen, als het ontwerp en de bouw van hedendaagse gebouwen, infrastructuur, openbare ruimten en landschappen. De ondertekenaars zijn van mening dat een goed ontworpen gebouwde omgeving bijdraagt aan sociale cohesie en aan de gezondheid en het welzijn van iedereen. Daarbij is cultuur en cultureel erfgoed een essentieel onderdeel van die kwalitatief hoogstaande bouwcultuur. Met de Verklaring van Davos verplichten de ondertekenaars zich de principes van een hoogwaardige bouwcultuur bij alle belanghebbenden binnen en buiten de overheid te promoten, en om beter beleid op dit onderwerp te ontwikkelen.
Uitvoeren van de Kerkenvisie van de gemeente Oisterwijk betekent ook bijdragen aan de Global Goals. De SDG, Sustainable Development Goals of Duurzame Ontwikkelingsdoelen, zijn zeventien doelen om van de wereld een betere plek te maken in 2030. Ze zijn een mondiaal kompas voor uitdagingen als armoede, onderwijs en de klimaatcrisis. Er wordt maar liefst aan 9 Duurzame Ontwikkelingsdoelen (4,7,8,9,10,11,13,15 en 17) bijgedragen tijdens het uitvoeren van Erfgoedagenda die gekoppeld is aan de bouwstenen van deze Erfgoedvisie.
De Rijksoverheid, gemeenten, provincies en eigenaren zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de zorg voor ons cultureel erfgoed.
Rol: De Rijksoverheid ondersteunt eigenaren bijvoorbeeld met subsidies en leningen voor rijksmonumenten en zorgt voor wetgeving en uitvoeringsprogramma’s.
Het wettelijke kader: Omgevingswet en de Erfgoedwet
Op dit moment wordt er gewerkt aan de toekomstige Omgevingswet, invoering naar verwachting 1 januari 2023. In deze wet wordt een brede definitie van cultureel erfgoed in de fysieke leefomgeving gehanteerd. Het gaat om gebouwde en aangelegde monumenten, archeologische monumenten, stads- en dorpsgezichten én cultuurlandschappen. In de Omgevingswet worden onder meer de volgende zaken ondergebracht:
- •
- •
- •
- •
- •
In de Erfgoedwet is vastgelegd hoe met ons erfgoed wordt omgegaan, wie welke verantwoordelijkheden daarbij heeft en hoe het toezicht daarop wordt uitgeoefend. De minister van OCW monitort de werking van de wet met de Digitale Erfgoedmonitor en Erfgoedbalans.
De Rijksoverheid heeft een controlerende taak op de naleving van de Erfgoedwet. Deze wordt uitgevoerd door de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed, en valt onder het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De inspectie richt zich op verschillende onderwerpen. Deze zijn terug te vinden op deze pagina: https://www.inspectie-oe.nl/onderwerpen
De nota ‘Kiezen voor karakter: Visie erfgoed en ruimte’ omvat het meest recente rijksbeleid voor erfgoed. Kern van het beleid is erfgoed onderdeel maken van ruimtelijke ontwikkelingen door het in gebiedsopgaven een volwaardige plaats te geven. Hiermee breidt het rijk de erfgoedzorg nadrukkelijk uit van een objectgerichte naar een gebiedsgerichte benadering.
Beleidsbrief Cultuur in een open samenleving en beleidsbrief Erfgoed Telt
Naast de visie op erfgoed en ruimte schetst het kabinet in de beleidsbrief Erfgoed Telt de ontwikkelingen voor de komende jaren in de Nederlandse Erfgoedzorg. Erfgoed telt is een uitwerking van de beleidsbrief Cultuur in een open samenleving. Daarin wordt gesproken over het belang van cultuur en erfgoed om onze veranderende samenleving en leefomgeving leefbaar, gezond en herkenbaar te houden. Erfgoed laat zien waar we vandaan komen, wat ons heden is en hoe we ons ontwikkelen. Erfgoed is een mooi voorbeeld van hoe cultuur een verbindende kracht in onze samenleving kan zijn en deze mede vorm geeft. Erfgoed heeft intrinsieke waarde, eigen kracht en schoonheid, en vertelt ons verhalen. Erfgoed speelt een essentiële rol bij het kwalitatief vormgeven van de actuele opgaven vanwege de traditie van vernuft, creativiteit, karakter en kwaliteit die het erfgoed laat zien. Cultureel Erfgoed zorgt voor een omgeving met karakter.
De nadruk in de beleidsbrief ligt op instandhouding en herbestemming, de leefomgeving en de verbindende kracht van erfgoed. Er is € 325 miljoen extra beschikbaar. Er wordt aandacht besteed aan de zichtbaarheid van religieus erfgoed, agrarische-, groene-, en archeologische monumenten. Een ander thema zijn de op stapel staande ruimtelijke opgaven in een veranderende leefomgeving, zoals energietransitie, klimaatadaptatie, bereikbaarheid en de bouw van nieuwe woningen. Verder is er aandacht voor de toegankelijkheid van monumenten, voor immaterieel erfgoed en de rol van vrijwilligers. Ten slotte wordt de fiscale aftrek voor het onderhoud aan rijksmonumentenpanden per 1 januari 2019 omgezet in een subsidieregeling.
Het Europese Verdrag van Faro benadrukt de maatschappelijke en verbindende waarde van erfgoed en het belang van deelname door de samenleving. In nauwe samenwerking met erfgoedorganisaties onderzoekt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) daarom de komende jaren hoe burgerinitiatief en -participatie het beste kunnen worden gestimuleerd en gefaciliteerd.
De erfgoedgemeenschap en erfgoedparticipatie staan hierbij centraal. Het Verdrag van Faro benoemt een beweging in de erfgoedsector die steeds sterker wordt: cultureel erfgoed als middel om maatschappelijke doelen te verwezenlijken. Het kabinet heeft in de brief Cultuur in een open samenleving aangekondigd een onderzoek naar de ratificatie van het Faro-verdrag te starten. Uitgangspunt van dit verdrag van de Raad van Europa is de sociale waarde van erfgoed. Het kabinet laat een inventarisatie maken van voorbeelden van de Faro-werkwijze en ondersteunt projecten waarbij de maatschappelijke deelname aan erfgoed centraal staat. Er is een Faro programma opgezet en er zijn subsidiemiddelen bij het Fonds voor Cultuurparticipatie beschikbaar voor het ontwikkelen van tools en methoden die erfgoedparticipatie moeten gaan bevorderen.
Rol: De provincie is onder andere verantwoordelijk voor restauratiesubsidies en het toezicht op de gemeentelijke monumententaken.
De provincie Noord-Brabant ziet het Brabantse erfgoed als belangrijk onderdeel van haar identiteit en wil het een plaats geven in de verdere ontwikkeling van Brabant. Daarom heeft ze haar ruimtelijk erfgoed opgenomen op de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW). De CHW kaart dateert uit 2010 en is herzien in 2016. Deze kaart geeft de meest recente erfgoedinformatie over historische bouwkunst, historische stedenbouw, historische geografie (lijnen en vlakken), historische groenstructuren, historische zichtrelaties, archeologische monumenten en indicatieve archeologische waarden. Het provinciaal belang is beperkt tot het landelijk gebied, waar de provincie haar belangrijkste taak heeft.
Daarnaast voert de provincie een aantal wettelijke en autonome taken uit op het gebied van archeologie. Zo is de provincie bijvoorbeeld wettelijk verplicht een archeologisch depot in stand te houden. Daarnaast ondersteunt de provincie gemeenten bij taken op het terrein van archeologie. Om de doorwerking van het provinciaal beleid ten aanzien van erfgoed zeker te stellen, heeft de provincie een ontgrondingenverordening opgesteld, wat betekent dat een vergunning moet worden aangevraagd voor eventuele ontgrondingen in gebieden die op de CHW als archeologisch waardevol staan vermeld.
De provincie Noord-Brabant werkt vanuit het beleidskader ‘De (verbeeldings)kracht van erfgoed’. Dit beleidskader 2016-2020 wordt onder het nieuwe beleidskader ‘Vrije tijd, Cultuur en Sport’ verlengd voor de periode 2021-2022. Intussen wordt er toegewerkt naar een beleidskader 2030.
Het beleidskader erfgoed werkt met vier verhaallijnen. Vanuit deze verhaallijnen kiest de provincie waar kansen liggen. Niet alleen vanuit erfgoed, maar ook in relatie tot sociale veerkracht en de ruimtelijke en economische ontwikkelingen van Brabant.
De vele forten, kazernes en waterlinies illustreren een geschiedenis waarin Brabant regelmatig het strijdtoneel vormde. De provincie focust zich binnen deze verhaallijn op de Zuiderwaterlinie, de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Tweede Wereldoorlog.
Brabant staat bekend om producten als textiel, leer, suiker en tabak. Grote iconen voor deze verhaallijn zijn Strijp-S in Eindhoven, CHV in Veghel en KVL in Oisterwijk.
De vele kastelen, stadspaleizen en landgoederen laten een verleden zien van de rijke bestuurlijke elite in Brabant. Hierin draagt de provincie structureel bij aan de topmonumenten Markiezenhof en Kasteel Heeswijk.
Brabanders zoeken al eeuwenlang naar de diepere zin van het bestaan, met gemeenschapszin en rituelen als belangrijke thema’s. In deze verhaallijn focussen we ons daarom voornamelijk op kloosters en parochiecentra in de provincie.
Rol: De gemeente is bevoegd gezag en onder andere verantwoordelijk voor vergunningverlening, toezicht en handhaving op het gebied van archeologie en monumentenzorg. De gemeente is de belangrijkste speler als het gaat om de ruimtelijke verankering en bescherming van het cultureel erfgoed.
- •
- •
- •
- •
Het vingerende beleid van de gemeente Oisterwijk
De gemeente Oisterwijk heeft haar wettelijke taken uitgewerkt en vastgelegd in de onderstaande beleidsinstrumenten. Deze wettelijke taken volgen uit de Erfgoedwet, en de nieuwe Omgevingswet.
- •
- •
- •
- •
- •
Cultuurhistorische waardenkaart in concept
De cultuurhistorische waardenkaart brengt alle cultuurhistorische waarden binnen het grondgebied van de gemeente Oisterwijk in beeld. Hierop staat het bovengrondse erfgoed, waaronder historische bouwkunst, historische stedenbouw, historische geografie en historisch groen. Bij ruimtelijke ontwikkelingen is het nuttig om de cultuurhistoriekaart te raadplegen. In bestemmingsplannen/ omgevingsplannen moet de cultuurhistoriekaart meegenomen worden.
In de erfgoedverordening staan voorschriften en regels met betrekking tot cultureel erfgoed, zowel voor monumenten, archeologie als het cultuurlandschap. De regels over het aanwijzen van gemeentelijke monumenten en weigeringsgronden voor het afgeven van een omgevingsvergunning zijn ook opgenomen in de erfgoedverordening.
Gemeentelijke adviescommissie Erfgoed en Omgevingskwaliteit
Met ingang van 1 januari 2024 heet als gevolg van de invoering van de Omgevingswet onze Monumentencommissie voortaan: Gemeentelijk adviescommissie Erfgoed en Omgevingskwaliteit. De leden zijn herbenoemd, de bezetting en de werkwijze van de commissie is ongewijzigd.
De Gemeentelijk adviescommissie Erfgoed en Omgevingskwaliteit is een onafhankelijk adviesorgaan dat ons advies geeft over gemeentelijke monumenten, rijksmonumenten en het beschermde stads- en dorpsgezicht. Zij adviseren bij aangevraagde omgevingsvergunningen. Ook bij het aanwijzen van een gemeentelijk monument of beschermd dorpsgezicht is het advies van de Gemeentelijk adviescommissie Erfgoed en Omgevingskwaliteit belangrijk.
Monumenten en beschermd dorpsgezicht
In de gemeente Oisterwijk staan 57 rijksmonumenten, 247 gemeentelijke monumenten en 4 beschermde dorpsgezichten. Voor een overzicht van de Rijks- en gemeentelijke monumenten raadpleeg de lijsten: gemeentelijke monumentenlijst en de rijksmonumentenlijst.
Hieronder vindt u een overzicht van de verschillende subsidiemogelijkheden voor monumenteigenaren en erfgoedliefhebbers. Het verdient een aanbeveling om van dit document een dynamisch document te maken. Als bestuursperioden elkaar opvolgen vinden er vaak wijzigingen plaats in de mogelijkheden. Om dit overzicht actueel te houden moet het periodiek ge-updatet worden.
Landelijk Structurele fondsen en laagrentende leningen
- 1.
COUP/ NRF: FRE: Fonds Religieus Erfgoed
- 2.
Restauratiefonds: Kerken nevenfunctie-lening
- 3.
Restauratiefonds: Hypotheek voor onderhoud aan een Rijksmonument
- 4.
Fondswerving online: Subsidie voor Nederlandse goede doelen op talloze terreinen, waaronder kerken.
- 1.
RCE: Herbestemmingssubsidie. Bekijk de pagina ‘Subsidie herbestemming’ of het project in aanmerking komt. Aanvragen kunnen tussen 1 oktober tot en met 30 november worden gedaan.
- 2.
RCE: Subsidie instandhouding rijksmonumenten. Aanvraag doen kan tussen 1 feb en 31 mrt van ieder kalenderjaar. Op basis van een 6-jarig onderhoudsplan.
- 3.
RVO: DUMAVA: Duurzaam Maatschappelijk Vastgoed. Aanvraag kan jaarlijks in september.
Kortlopende subsidies en fondsenweving
- 1.
- 2.
Fondswerving online: Subsidie voor de Doopsgezinde gemeenschap
- 3.
Fondswerving online: Subsidie voor kerken met een vernieuwend karakter
- 4.
Fondswerving online: Subsidie voor kerken (Protestants-Christelijk)
- 5.
Fondswerving online: Subsidie voor energie, voeding, kerk en cultureel erfgoed in NL en ontwikkelingslanden
- 6.
Fondswerving online: Subsidie voor eigenaren kerken, ook herbestemming
- 7.
Fondswerving online: Subsidies en financieringen voor de aanschaf, restauratie en verduurzaming van monumenten
Projecten voor het restaureren van rijksmonumenten in de vorm van religieus, militair of industrieel erfgoed komen in aanmerking voor subsidie van de provincie. Ook de restauratie van kastelen en landgoederen is subsidiabel. Op de website van Provincie Noord-Brabant is een overzicht te vinden van de beschikbare subsidies.
Erfgoed Brabant Hebt u een idee voor een project of activiteit over erfgoed en bent u op zoek naar financiering? Of bent u op zoek naar tips voor een gezonde financiële basis voor uw erfgoedinstelling? Erfgoed Brabant helpt u graag op weg met advies.
De belangrijkste fondsen en subsidies op gebied van erfgoed heeft Erfgoed Brabant voor u in een overzicht gezet.
Bekijk de regelingen waar u gedurende een meerjarige periode subsidie kunt aanvragen voor uw erfgoedwerkzaamheden.
Naast structurele fondsen en langlopende subsidies zijn er ook vaak kortlopende subsidieregelingen voor de erfgoedsector. Erfgoed Brabant heeft de kortlopende regelingen voor u op een rij gezet, op volgorde van hun deadline.
Op het platform Toekomst Religieus Erfgoed vindt u een overzicht voor subsidiemogelijkheden op het gebied verduurzaming.
De gemeente Oisterwijk heeft diverse subsidies.
Bijlage 7 Van Kerkenvisie naar Omgevingsplan
Het Steunpunt Monumenten en Archeologie Noord-Holland publiceerde een handreiking: Van Kerkenvisie naar Omgevingsplan. Monumenten, cultuurhistorisch waardevolle panden en objecten worden straks met een functie aanduiding opgenomen in het omgevingsplan (na de invoering van de Omgevingswet worden de bestemmingsplannen van de gemeente één omgevingsplan). Een functieaanduiding kan algemeen zijn; monument, of specifieker zoals kerk. Met het benoemen van een functie kan aangestuurd worden op bescherming en behoud van specifieke kernkwaliteiten van het gebouw of object en de omgeving. Bijvoorbeeld het behoud van de groene omgeving van de kerk of het beschermen van zichtlijnen op de kerktoren. Een overzicht van mogelijke kernkwaliteiten staat opgesomd in de voorbeelduitwerking.
Van kerkenvisie naar omgevingsplan. Handreiking voor Noord-Hollandse gemeenten. Bron: Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland
Bijlage 8 Publicaties en Handreikingen
Kerkenvisies Lees meer over Kerkenvisies op de website Toekomst Religieus Erfgoed.
Het Nederlands religieus erfgoed is ongekend rijk en heeft draagvlak bij een breed publiek. In het samenwerkingsverband Toekomst Religieus Erfgoed zetten overheden, gebedshuis-eigenaren en vertegenwoordigers van erfgoed- en burgerorganisaties zich in voor de toekomst van het religieus erfgoed. De samenwerkingspartners in het programma Toekomst Religieus Erfgoed zijn:
Handreiking Behoud en Beheer Nieuw Gebruik van Kerkgebouwen
Handreiking Een toekomst voor kerken. Een handreiking voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen (2011)
Kerkgebouwen krijgen steeds vaker een andere functie. Deze brochure bevat richtlijnen voor het herbestemmen van kerkgebouwen zonder daarbij het monumentale karakter aan te tasten. Deze brochure geeft antwoord op enkele veelgestelde vragen als: Wat maakt een kerkgebouw monumentaal? Welke stappen moet een eigenaar zetten om tot een passend verbouwingsplan te komen? Ook zijn er richtlijnen geformuleerd voor de aanpassing van monumentale kerken aan nieuw gebruik: religieus of anderszins.
Handreiking Een toekomst voor kerken . Handreiking voor het aanpassen van kerkgebouwen in religieus gebruik (2012)
Deze handreiking laat zien hoe monumentale kerken aan te passen zijn aan gewijzigd religieus of nevengebruik. Deze brochure bevat richtlijnen voor het aanpassen van kerkgebouwen voor religieus gebruik zonder daarbij het monumentale karakter aan te tasten.
Handreiking Religieus Erfgoed voor burgerlijk en kerkelijke gemeenten. Van kerkelijk gebruik tot herbestemming (2008)
Deze handreiking inzake het religieus erfgoed wil burgerlijke en kerkelijke gemeenten ondersteunen bij het formuleren van hun beleid voor mede-/nevengebruik, nevenbestemming, meervoudig gebruik, hergebruik of herbestemming van kerkgebouwen. Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland, Vereniging van Nederlandse Gemeenten.
Handreiking Transformeren met cultureel erfgoed, handreiking voor het opstellen van Transformatiekaders, geeft inzicht in de wijze waarop een transformatiekader kan worden opgesteld.
Inspirerende voorbeelden herbestemming:
Herscheppen ontwerpend onderzoek voor het projectbureau herbestemming kerken 2016 -2021 88 inspirerende voorbeelden van nieuw gebruik- van appartement tot zorgcomplex
Visiedocument Protestantse kerken speelruimte gezocht
Handreiking Roerend Religieus Erfgoed : voor omgang met collectie en roerend erfgoed.